Ook Spinoza geeft op eigen wijze invulling aan de uitspraak “ik handel uit vrije wil”. Voor hem betekent dit vooral dat ik begrijp waarom ik zo handel. Het begrijpen verwijst dan naar inzicht in de oorzaken (causae) van het gedrag, niet in de doelen die je ermee wilt realiseren. De uitspraak zegt dus vooral iets over het begrijpen van de setting en de oorzaak van het handelen, de handeling zelf blijft noodzakelijk.

Voor Nishida heeft de uitspraak “ik handel uit vrije wil” weer een totaal andere betekenis. Hij relateert vrijheid aan ‘in overeenstemming zijn met de persoonlijke unity’. Praktisch betekent dit dat iemand die onderdrukt wordt én dit weet, uit vrije wil gehoor kan geven aan de opdrachten van zijn onderdrukker. Handelen in overeenstemming met je unity - uit vrije wil handelen - verwijst er dan naar dat je niet in conflict bent met jezelf over de wijze waarop je de wereld beleeft en vorm geeft Zou je onderdrukt zijn en hier (mentaal) tegen in opstand komen dan wordt het handelen in opdracht van je onderdrukker een niet vrije daad.

Een ander voorbeeld, wanneer bepaalde onderdelen van je dagelijkse activiteiten, bijvoorbeeld het in de file staan, je tegen de borst stuiten, dan kun je hier volgens Nishida op twee manieren mee om gaan, je kunt het accepteren en zien als onderdeel van je dagelijkse activiteiten, dan sta je uit vrije wil in de file, of je kunt je hier tegen blijven verzetten dan sta je niet uit vrije wil in de file. Hier kunnen we dan de uitspraak van Aristoteles bij zetten: Vrij handelen wil niet zeggen blij handelen. Hoewel hij hier weer iets totaal anders mee bedoelde.

De uitspraak “ik handel uit vrije wil” kan ook een zeer morele uitspraak zijn. Met deze uitspraak neemt de spreker de morele verantwoordelijkheid voor zijn daad. Hij voelt zich persoonlijk betrokken en neemt de verantwoordelijkheid voor zijn acties. In de context van deze uitspraak zou je kunnen verwachten dat de juistheid van de specifieke daad ter discussie gesteld zouden kunnen worden. Zo kun je uit vrije wil door rood licht rijden, informatie achter houden of iemand geweld aan doen.

Met de uitspraak “ik handel uit vrije wil” kun je ook uiting geven aan je individualiteit. De uitspraak zegt dus niets over keuzes of onafhankelijkheid. De spreker distantieert zich alleen maar van anderen. Iets in de trant van: “hoewel er velen zijn die dezelfde keuze maken als ik, of die hetzelfde doen, toch handel ik uit vrije wil”. De persoon zegt dat hij hetzelfde doet als anderen, maar toch als individu (h)erkent wil worden.

Een andere betekenis die gegeven kan worden aan “ik handel uit vrije wil” verwijst naar de mogelijkheid dat er anders gehandeld had kunnen worden. Deze vrije wil verondersteld dus meerdere mogelijkheden. Je zou dit kunnen vergelijken met een keuze vrijheid tussen gelijkwaardige of toch op zijn minst gelijksoortige alternatieven. Het gaat hier niet zo zeer om materiële keuzes maar om keuzes in gedrag of handelingsmogelijkheden, bijvoorbeeld de mogelijkheid om iemand wel of niet te helpen, wel of niet te studeren, wel of niet een misdrijf te plegen, etcetera.

Het lastige van deze vrije wil is dat het maar de vraag is of er echt een ander alternatief is. Neem nu het schrijven van deze tekst. Deze schrijf ik vandaag. En hoewel ik deze tekst uit vrije wil schrijf, had ik hem niet eerder kunnen schrijven, maar kan ik hem nu ook niet meer later schrijven. Had ik hem eerder kunnen schrijven dan was dat gebeurd en had ik hem niet meer nu kunnen schrijven, en omdat ik hem nu schrijf kan ik het niet meer later schrijven, hoogstens herzien.

Betekent de aanwezigheid van alternatieven ook dat dit reële alternatieven zijn? De keuze voor iets betekent altijd dat de andere mogelijkheden kennelijk geen gelijkwaardig of -soortig alternatief zijn, ze zijn altijd minder. Anders was de keuze wel anders geweest.

De uitspraak "Ik handel uit vrije wil" kan zeer veel betekenissen hebben. De komende dagen komt er iedere dag een andere betekenis aan bod, en uiteraard, ik doe dit uit vrije wil...

In de Griekse oudheid en ook in de vrijheid van Rousseau verwijst de uitspraak “ik handel uit vrije wil” naar de menselijke relaties onderling. Vrij zijn betekent slaaf noch meester zijn. In de Griekse Polis mocht alleen gesproken worden door de vrije man. Ook de vrije Romeinse man kenmerkte zich onder andere doordat hij geen slaaf was. Rousseau wijst er op dat slaven en meesters allebei slaaf zijn van hun relatie. Ze kunnen geen van beiden zonder. De meester is net zo afhankelijk van zijn slaaf als de slaaf van zijn meester. Wanneer iemand zegt “ik handel uit vrije wil” dan toont dit zijn onafhankelijkheid in deze handeling, hij wordt gedwongen noch gestuurd is. Hij is zelfstandig en onafhankelijk in zijn bestaan van anderen.
Deze relationele vrijheid heeft haar equivalent in de staatsrechtelijke vrijheid. Vaak heet het dan gelijkheid of gelijkwaardigheid. Niemand mag / kan volgens de wet over de ander regeren (macht hebben).

In de dialectiek van de Verlichting schrijven Adorno en Horkheimer over de regressie die onlosmakelijk met de vooruitgang verbonden is. De mens is niet meer in staat om te horen wat nooit gehoord is en om te tasten naar dat wat nooit is aangeraakt. De fantasie van de mens verkommert.

Wanneer je vrijelijk over de bovenstaande tekst nadenkt dan kun je je ook afvragen of je kunt denken wat nog niet bedacht is. En gek genoeg komen dan bij mij al snel de gedachten naar best practice op. Het verbeteren van processen op basis van de beste praktijk. Ook hier komt de vooruitgang voort uit iets wat al bestaat en niet uit iets innovatiefs.

Het nieuwe hebben we apart belegd in R&D afdelingen. Heeft de verlichting dan geen vat op de mensen die hier werken en de processen die zich hier afspelen of is innovatie dan toch al weer snel meer van het zelfde? Staan deze medewerkers buiten de algehele teneur van het 'primitiveren' van de mens? Een teneur waar de mens als geheel wordt terugworpen op zijn intellect en zijn zintuiglijkheid hieraan dient te onderwerpen en uiteindelijk al het nieuwe, het fantastische en het mythische verliest.

De vraag die zich opwerpt: hoeveel vrije ruimte hebben we om te denken, te ervaren en het nieuwe mogelijk te maken?
En dan in het verlengde: als deze ruimte zo beperkt is, wat te doen om deze te vergroten? Hoe kunnen we deze regressie keren, als we dat al willen? Want hoe slecht is het eigenlijk?